ΑΝΤΑΡΤΙΚΟ ΣΤΟΝ ΠΟΝΤΟ

ΑΝΤΑΡΤΙΚΟ

α) Γενικά

Από τον Ελληνισμό της Ανατολής, μόνον οι Έλληνες του Πόντου οργανώθηκαν δυναμικά και ανέπτυξαν αντάρτικη δράση εναντίον των εγκλημάτων της τουρκικής θηριωδίας και των μαζικών εκτοπισμών που επέβαλαν οι αρχές στους ελληνικούς πληθυσμούς. Είναι προφανές ότι πρόφαση των εν λόγω μαζικών εκτοπισμών ήταν η λήψη προληπτικών στρατιωτικών μέτρων, δεδομένου ότι η Τουρκία συμμετείχε στον Α' Παγκόσμιο Πόλεμο (1914-1918) ως σύμμαχος της Γερμανίας και της Αυστροουγγαρίας και αντίπαλος της Ελλάδας. Πραγματικός, όμως, στόχος αυτών των «μέτρων ήταν η μαζική εξόντωση των Ελλήνων.

Αυτό, βέβαια, ισχύει για όλο τον Ελληνισμό της Ανατολής (Αν. Θράκη, Μ. Ασία, Πόντος). Ωστόσο, ο Πόντος έχει μια ιδιαιτερότητα: Από τη μια η μεγάλη απόσταση από το κέντρο και η θέση του στα βάθη της Ανατολής, και, από την άλλη, το γεγονός ότι, στην Κεμαλική περίοδο (1919-1923) ήταν ακάλυπτος από οποιαδήποτε δυτική ή ελληνική προστασία, αλλά και έκθετος στη μανία και στις ανεξέλεγκτες ληστρικές επιδρομές του Κεμάλ και του Τοπάλ Οσμάν, είχε ως αποτέλεσμα να έχει τη «μερίδα του λέοντος» στους εκτοπισμούς, στους διωγμούς και στη γενοκτονία.

Γι' αυτό, ακριβώς, αναπτύσσεται στον Πόντο το Αντάρτικο ως δύναμη αυτοάμυνας και αυτοπροστασίας του Ελληνισμού της περιοχής. Εξάλλου, το γεγονός ότι τα αντάρτικα σώματα πρωτοεμφανίζονται το 1914, με την έναρξη του πολέμου, οφείλεται στο ότι οι ανάγκες για αυτοάμυνα και αυτοπροστασία γίνονται πολύ πιο πιεστικές αυτή την περίοδο.

Έτσι, αν θελήσουμε να εντοπίσουμε τα αίτια του Αντάρτικου στον Πόντο, θα βρούμε ότι οι ρίζες και το ξεκίνημά του δένονται με την έναρξη του Α' Παγκοσμίου Πολέμου, που επέβαλε, πέρα από τις άλλες ανώμαλες καταστάσεις, τη γενική επιστράτευση στον ανδρικό πληθυσμό ηλικίας 20-60 ετών.

Αυτές, ακριβώς, οι συνθήκες που διαμορφώθηκαν με την έναρξη και σ' όλο το διάστημα του πολέμου (1914-1918), επέβαλαν και την ανάγκη ανάπτυξης του Αντάρτικου στον Πόντο, ως καταφύγιου λύτρωσης και ως αντιδύναμης σωτηρίας. Πρέπει να σημειώσουμε εδώ ότι τα Αντάρτικα αποτελούν την κορυφαία αμυντική αντιδύναμη και δράση των Ελλήνων του Πόντου.

•         Περίοδος 1914-1918 
  η γενική επιστράτευση επιβάλλει:

 1) την αναγκαστική απομάκρυνση των στρατευσίμων

 2)* τη δημιουργία των εργατικών ταγμάτων (αμελέ ταμπουρού), όπου κατά εκατοντάδες εξοντώνονται οι Έλληνες στρατιώτες κάτω από τις πιο απάνθρωπες συνθήκες

 3) επιτάξεις σπιτιών και καταστημάτων για τις ανάγκες του πολέμου

 4) βιαιοπραγίες εναντίον αμάχων, γερόντων και γυναικοπαίδων

 5) εξαναγκασμούς σε αγγαρείες

 6) καταλήψεις σπιτιών και περιουσιών από Μουσουλμάνους πρόσφυγες (από χώρες της Βαλκανικής)

 7) μαζικούς εκτοπισμούς στο εξωτερικό

 8) διακοπή των συγκοινωνιών με τη Ρωσία, η οποία ήταν η ανάσα του Πόντου.

*[Οι πρώτοι αντάρτες προέρχονταν από τα Τάγματα Εργασίας(Αμελέ Ταμπουρού)

Ο μητροπολίτης Γερμανός Καραβαγγέλης, στα Απομνημονεύματά του για τον Πόντο αναφέρει τα εξής για τη δημιουργία του αντάρτικου:Η βίαιη ένταξη στα «Τάγματα Εργασίας» (Αμελέ Ταμπουρού) έγινε αφορμή να γεννηθούν τ' ανταρτικά σώματα των Ποντίων. Πολλοί άνθρωποι αντιδρώντας και ζητώντας να γλιτώσουν από βέβαιο θάνατο δραπέτευσαν απ' τα εργατικά τάγματα και κατέφευγαν στα βουνά, όπου ζούσαν κατά μικρές ομάδες που συχνά κατέβαιναν ως τα χωριά τους. Εφοδιάστηκαν σιγά-σιγά με όπλα και πολεμοφόδια και έτσι μπορούσαν τώρα ν' αποκρούουν τις επιθέσεις των Τούρκων. Τους φυγόστρατους εφοδίαζαν με τρόφιμα κι όπλα οι οικογένειές τους. Μ' αυτή τη δικαιολογία ο τουρκικός στρατός μπαίνοντας στα χωριά «έθυσε και απώλεσε», ενώ τα γύρω τουρκικά χωριά επωφελούμενα άρπαζαν και λεηλατούσαν τις περιουσίες των Ελλήνων και προπάντων τα ζώα.

Φυσικά οι πρώτοι αντάρτες - δραπέτες από τα αμελέ Ταπουρού ήταν εντελώς ή σχεδόν εντελώς άοπλοι με μόνα πρωτόγονα όπλα μια σκαπάνη που παίρναν μαζί τους φεύγοντας, ένα μαχαίρι, ένα τσεκούρι ή καμιά σπασμένη τούρκικη ξιφολόγχη, που τη στερέωναν όπως όπως σε μια μακριά ξύλινη σούβλα.

Μα, σα φτάναν στα δικά τους χωριά, κλέβοντας ζώα απ' τους Τούρκους τα διναν στις γυναίκες τους, που τα πουλούσαν αμέσως και με τα χρήματα αυτά καθώς και μ' όσα κατόρθωναν να οικονομήσουν ληστεύοντας ταξιδιώτες και πλούσιους Τούρκους εμπόρους, αγόραζαν σύγχρονα όπλα και πολεμοφόδια απ' τους Λαζούς, Έτσι συγκροτήθηκαν οι πρώτες ανταρτικές ομάδες.

Αυτές τις μικρές κι άτακτες στην αρχή ομάδες άρχισα να οργανώνω σε τακτικά κι αξιόμαχα ανταρτικά σώματα με τη μακρά πείρα που είχα αποκτήσει απ' τον αγώνα μας στη Μακεδονία. Τα σώματα αυτά γρήγορα πολλαπλασιάστηκαν. Κι αφού απέκτησαν άξιους και εμπειροπόλεμους αρχηγούς, που εγώ ο ίδιος τους έδινα το χρίσμα, εξελίχτηκαν σε πραγματικά στρατιωτικά σώματα, που είχε το καθένα υπό την προστασία του και την απόλυτη δικαιοδοσία του ένα τμήμα της επαρχίας.

*(Θρεψιάδου-Μπέλλου Αντιγόνη, «Μορφές Μακεδονομάχων και τα ποντιακά του Γερμανού Καραβαγγέλη», Αθήνα 1984.)]

Αλλά και πριν από το 1914 έχουμε τα πρώτα άτυπα αντάρτικα σώματα, ιδιαίτερα στο δυτικό Πόντο. Στο διάστημα 1912-1914 τα ελληνικά χωριά της περιοχής Σαμψούντας γέμισαν από Τούρκους πρόσφυγες, από χώρες της Βαλκανικής, οι οποίοι ζητούσαν να εγκατασταθούν εκεί. Αποτέλεσμα, η αντάρτικη αντίδραση των Ελλήνων της περιοχής, με τις οδηγίες του Καραβαγγέλη, για να ματαιωθεί αυτή η εγκατάσταση.

• Στόχος της δημιουργίας αντάρτικου για την περίοδο 1914-1918

1) Αυτοπροστασία φυγόστρατων, λιποτακτών, καταδιωκόμενων.

2) Προστασία χωριών και άμαχου πληθυσμού.

3) Εκδίκηση - τιμωρία Τούρκων για τα εγκλήματα που διέπρατταν.

• Περίοδος 1919-1923

Οι πιο πάνω επιπτώσεις αυτές ,γίνονται πολύ πιο δυσμενείς και εξοντωτικές.

Ιδιαίτερα μετά την απόβαση του ελληνικού στρατού στη Σμύρνη (2 Μαΐου 1919), η μανία των Τούρκων να εκδικηθούν τους Έλληνες συμμάχους της Αντάντ αλλά και η αρχική αδυναμία τους να σταματήσουν τη νικηφόρα προέλασή τους στα ενδότερα της Μ. Ασίας, οδήγησαν την περιοχή του Πόντου στη χειρότερη μοίρα και διαμόρφωσαν τις πιο απάνθρωπες συνθήκες γενοκτονίας. Ο Πόντος είναι πια έρμαιο στις ανεξέλεγκτες ληστρικές συμμορίες του Τοπάλ Οσμάν.

Συγκεκριμένα, η αντίδραση κατά της γενικής επιστράτευσης αρχίζει με τη νόμιμη εξαγορά της στράτευσης από τους έχοντες και τους ευπόρους. Στη συνέχεια, όταν το μέτρο αυτό καταργείται,περνά στην αθέμιτη αποφυγή της στράτευσης (φυγόστρατοι, απόκρυψη σ' όλο το διάστημα του πολέμου), για να προχωρήσει κατόπιν στη λιποταξία. Από τους λιποτάκτες άλλοι καταφεύγουν στην Ελλάδα, άλλοι στη Ρωσία και άλλοι συγκροτούν ή επανδρώνουν τις αντάρτικες ομάδες, στις οποίες, εννοείται εντάσσονται οι οποιοιδήποτε φυγόστρατοι και καταδιωκόμενοι, ακόμη και μουσουλμάνοι, αντικεμαλικοί, ιδιαίτερα οι Κιρκάσιοι και οι Κούρδοι. Πάντως, ο συστηματικός αντάρτικος αγώνας αρχίζει το 1914, οπότε η Τραπεζούντα καταλαμβάνεται από τους Ρώσους. Από κει και πέρα τα αντάρτικα σώματα του Πόντου ενισχύονται σημαντικά από τις ρωσικές δυνάμεις του Αν. Πόντου σε όπλα, μεταφορικά μέσα, κτλ. 

• Στόχος της δημιουργίας αντάρτικου για την περίοδο 1919-1923

Στόχος, κατεξοχήν εθνικός. Μετά τη Συνθήκη της Ανακωχής (Ο­κτ. 1918) και, ιδιαίτερα, μετά την απόβαση στη Σμύρνη (Μάιος 1919), όλοι οι παράγοντες του Πόντου (Πολιτικοί, Εκκλησία, Αντάρτικα), αλλά και ο οργανωμένος Ελληνισμός της Ν. Ρωσίας και του Καυκάσου, δραστηριοποιούνται και κατευθύνουν τις ενέργειές τους προς το όραμα της Δημοκρατίας του Πόντου. Μετά το Παμποντιακό Συνέδριο της Μασσαλίας (Ιαν. 1918), όλοι κινούνται προς αυτή την κατεύθυνση. Επομένως και τα Αντάρτικα του Πόντου κινούνται, από δω και πέρα, πάνω σ' αυτή τη γραμμή. Αποτελούν, μάλιστα, την ένοπλη δυναμική και προπαρασκευή για τον υψηλό αυτό εθνικό στόχο, την ένοπλη συστράτευση, παράλληλα με τις οργανωμένες πολιτικές κινητοποιήσεις. Θυμίζουμε ότι στις 25 Μαρτίου 1919 συγκροτείται το πρώτο Εθνικό Συμβούλιο, η πρώτη άτυπη κυβέρνηση της Δημοκρατίας του Πόντου.

Ο Γερμανός Καραβαγγέλης

Αμέσως μετά την εγκατάσταση του στην Τραπεζούντα ο Στρατηγός των Ρωσικών στρατευμάτων Λιαχώφ με επιστολή του που απευθύνεται στον Μητροπολίτη Αμάσειας Γερμανό Καραβαγγέλη,καλεί να έρθουν στην Τραπεζούντα όλοι οι οπλαρχηγοί του Δυτικού Πόντου.Την επιστολή του Στρατηγού στους αντάρτες την διαβίβασε ο Επίσκοπος Πάφρας,Ευθύμιος Αγριτέλλης στις 18-19 Απριλίου του 1916 και στις 20 Απριλίου όλοι σχεδόν οι καπεταναίοι χρησιμοποιώντας Καΐκια από τις παραλίες της Σαμψούντας και της Πάφρας-Αλατσάμ πήγαν στην Τραπεζούντα και συγκεντρώθηκαν,σύμφωνα με τις αφηγήσεις τους,σε ένα μεγάλο Σχολείο προφανώς στο Φροντιστήριο της
Τραπεζούντας,ήρθε εκεί ο ΡώσοςΣτρατηγός Λιαχώφ,ο προσωρινός Κυβερνήτης Κων.Θεοφυλάκτου,ο 

Στρατηγός Λιαχώφ,ο προσωρινός Κυβερνήτης Κων.Θεοφυλάκτου,ο Μητροπολίτης Χρύσαναθος και πολλοί Ρώσοι Αξιωματικοί.Τους προσκεκλημένους καπεταναίους ευχαρίστησε ο Στρατηγός και υποσχέθηκε σε αυτούς να τους ενισχύσει με όπλα,πυρομαχικά,

Ο Μητροπολίτης Χρύσανθος

τρόφιμα,φάρμακα και ιματισμό για να συνεχίσουν τον αγώνα κατά των Τούρκων μέχρι την οριστική κατάληψη και απελευθέρωση ολόκληρου του Πόντου.

Στην μεγάλη και ιστορική αυτή συνάντηση πήραν μέρος οι καπεταναίοι των περιοχών και των βουνών στα οποία έδρασαν στο διάστημα αυτό των δύο ετών και για την ιστορία οφείλουμε να αναφέρουμε και τα ονόματα αυτών,καθώς και την τοποθέτηση του καθενός χωριστά στο βουνό και το αρχηγείο όπου μπορούσε να δράσει.

Μετά από πρόταση του Στρατηγού και του Μητροπολίτη Χρύσανθου
όλοι οι συγκεντρωθέντες ενέκριναν δια βοής,τους :

    

•      Για το Βουνό Νεπιέν Ντάγ

1.Αντώνιο Χατζηελευθερίου ή Αντών Πασά ή Αντών Καραμπέγ,αρχηγό του   ΝεπιένΝτάγ ως Γενικό Αρχηγό όλων των αντάρτικων τμήματων του Δυτικού Πόντου,μάλιστα δε ο Ρώσος Στρατηγός τοποθέτησε στο κεφάλι του Αντώνη και ένα καπέλο Κοζάκου Αξιωματικού με ένα μεγάλο σταυρό ή αστέρι που είχε μπροστά στο καπέλο.

2.Τον Ηλία Πάνου του Γρηγορίου,τον δημοδιδάσκαλο και γραμματέα του Αντώνη,τον τοποθέτησαν ως Γενικό Γραμματέα όλων των ανταρτών του Δυτικού Πόντου.

Ορίστηκαν επίσης :

3.Αρχηγός του βουνού Νεπιέν Ντάγ,ο Ιπποκράτης Δεδέογλου ή Ιππόκ και καπεταναίοι οι :

4.Ταγκάλ Γιώργης Παπάζογλου

5.Χατζηγιώργης Καραβασίλογλου-Ορφανόπουλος

6.Γαμανλού Σταύρη Αγάς

7.Σαρουτσίδης Γεώργιος ή Αντίκ Γιώργης

8.Τσαβλίδης Ανάστασιος ή Γοτσά Αναστάς ή Νικολούν Αναστάς

9.Ατές Κωνσταντίν

10.Δεληογλάνογλου Κων/νος

11.Ακ Τεκελί Αλέκος

12.Παπαδόπουλος Βασίλειος Ιωάννου-Γαμανλού Γοτζά Βασίλ

13.Γαμανλού Σταύρη Αγάς

14.Παπαδόπουλος Σωκράτης ή Σωκράτ Αγάς

15.Εγριπελλί Αναστάσιος

• Για το βουνό Γιούνταγ (Πάφρας)

16.Αρχηγός Παπαδόπουλος Ιορδάνης ή Καραγιορτάν

17.Ουζουνίδης Δημοσθένης ή Τελή Τιμός

18.Λευκιδης Ιωάννης ή Γαβαχλοόν Γιάννης

19.Ταστόγλου Σάββας ή Γαράσαββας

20.Καραηλίας ή Πίτς Ηλίας

21.Καρασαββίδης Νικόλαος ή Ιστιλίν Νικόλας

22.Τσουρουκίδης Κυριάκος ή Γαράτσοπαν

23.Αβραάμ Χοτζάς (Δάσκαλος Αβραάμ)

24.Ακ Τεκελί Αλέκος

25.Τσοραχλού Σταύρος

26.Τομπάκογλου Ιωσήφ ή Τσολάκ Γιεσήφ

27.Δεμερτζίδης Κυριάκος ή Τοπάλ Γιορτανίν Κυρεέ

28.Χατζηθεοδωρίδης Παναγιώτης ή Ασλάν

29.Παναγιωτίδης Νικόλαος Βασιλ.Ουζούν Βασιλίν Νικόλα

30.Τσοπάνογλου Αγάπιος

•     Για το Βουνό Αγιού Τεπέ (Σαμψούντας)

31.Αρχηγός Κοσμίδης Στυλιανός ή Ιστίλ Αγάς

32.Ανθόπουλος Βασίλειος ή Βασίλ αγάς ή Βασίλ Ουστά

33.Χαραλαμπίδης Δημήτριος ή Τσιμενλή Τιμίτ

34.Αναστασιάδης Παντελής ή Παντέλ Αγάς

35.Καραϊστίλ Σιδηρόπουλος

36.Απονοζίδης Γεώργιος ή Απονόζ Γιώργης

37.Χασιαρής Ιορδάνης

38.Καραϊσαρλής Ιωάννης ή Τεληγιαννές

39.Φωστηρίδης Κυριάκος ή Γαπαλάχ Κυριάκος

•    Για το Βουνό Κοπτσή Ντάγ (Γάβζας)

40.Αρχηγός Τσαουσίδης Βασίλειος ή Πίτς Βασίλ,στον οποίο ο στρατηγός Λιαχώφ του δώρισε ένα μεγάλο σπαθί Ρώσου Αξιωματικού,

41.Σταυρίδης Συμεών ή Χαμπιλιϊν Συμεών Αγά

42.Καπουτσίδης Αβραάμ (Γοτζαχαφανίν Αβράχ)

43.Αβραμίδης Λάζαρος ή Τελή Λαζίκ

44.Καρυπίδης ή Καρύπογλου Αντύπας

45.Κωνσταντινίδης Θεόδωρος ή Τοπάκ Παρμάκ

•    Για το Βουνό Ταφσάν Ντάγ (Βεζίρ Κιοπρού-Μερζιφούντας)

46.Αρχηγός,Παπαδόπουλος Κυριάκος ή Κισά Μπατσάκ (Κοντοπόδης),τον οποίο όρισαν στην Τραπεζούντα οι Καπεταναίοι και ο Ρώσος Στρατηγός ως υπαρχηγό του Γενικού Αντών Καραμπέγ.

47.Σακαλίδης Κων/νος ή Κωνσταντίν Τσαούς

48.Ασλανίδης Παύλος

49.Τουτουντζή Χάμπος

50.Γαβηϊλίδης Κώστας ή Γοτζά Εσχιάς

51.Σουρουτσουκλού Λεφτέρ Χοτζά

•    Για το Βουνό Κοτζά Ντάγ-Τόπ Τσάμ (Έρπαα)

52.Αρχηγός,Παπαδόπουλος Αναστάσιος ή Γοτζά Αναστάς

53.Γιακώφ Αγάς

54.Παπαδόπουλος Σωκράτης ή Τελή Σωκράτ

55.Αράπογλου Αναστάσιος ή Αραποόν Αναστάς

56.Δεληγιαννίδης Θεοφάνης του Ευσταθίου

57.Παπαδόπουλος Μιχαήλ ή Μιχάλ Αγάς

• Για το Αρχηγείο Ακ Ντάγ Ματέν

58.Αρχηγός,Ιωαννίδης Ευάγγελος ή Ελβάν Μπέης

59.Χατζησάββα Χαράλαμπος Χαμδή Βέης – Κοντοβραχιονίδης-Κολούκισα

60.Αναστασιάδης Κων/νος ή Τσόλον

61.Θεοδωρίδης Ευστάθιος του Λακάς

Όλοι οι παραπάνω αναφερθέντες μεγάλοι καπεταναίοι του Ποντιακού Αντάρτικου στον Δυτικό Πόντο,αλλά και πολλοί άλλοι που δεν καταγράφονται στην παρούσα εξιστόρηση μας,αποτέλεσαν τον πυρήνα στη μεγάλη προσπάθεια και ευχή όλων των Ποντίων για τη δημιουργία του ανεξάρτητου τμήματος προς τα παράλια του Ευξείνου Πόντου που θα αποτελούσε στη συνέχεια και την ανεξάρτητη Δημοκρατία του Πόντου.Μετά τις υποσχέσεις του Ρώσου στρατηγού και την κατανομή των αρμοδιοτήτων κάθε καπετάνιου,αναπτερώθηκαν οι ελπίδες για την συνέχιση της προέλασης των Ρώσων μέχρι της οριστικής κατάληψης ολόκληρης της περιοχής του Πόντου και την απελευθέρωση των δεινός δοκιμαζόμενων ανθρώπων του Δυτικού Πόντου.Με αυτές τις ελπίδες επέστρεψαν στα λημέρια τους και συνέχισαν τον απελευθερωτικό αγώνα τους,κατά των Τούρκων τυράννων.

• Αντάρτες από το Έρπαα την περίοδο 1916-1922 περιοχής καταγωγής των κατοίκων του Βατολάκκου Γρεβενών

1.Αμοιράς Χαράλαμπος ή Κούρτος Έρπαα

2.Αναστασιάδης Ιορδάνης Ερπαα
3.Απανόζ Γιώργης από Ταζλή
4.Απατζόγλου Χατζηχρήσης
5.Αράπογλου Αναστάση Χατζητριανταφυλλίδης από Τέκια ή Τεκέαραν
6.Ασλανίδης Γιάννης από Κιζουλτερέν και ο αδερφός του 
7.Ασλανίδης Σάββας από Κιζουλτερέν

8.Βασιλειάδης Σάββας
9.Βελεβές Τριαντάφυλλος 

10.Γαραγιουβάν
11.Γαράφιλος ή θεόφιλος Χατζηευσταθιάδης Γαράταγης
12.Γασάπης Χαράλαμπος Τσερτιλή

13.Γελαστόπουλος Απόστολος
14.Γελαστόπουλος Ιωάννης
15.Γελαστόπουλος Λεόντιος
16.Γιακώφ Αγάς Σορχούν

17.Γουτζόγλου Μιχαήλ

18.Γρηγοριάδης Ισαάκ

19.Δεμερτζίδης Χαράλαμπος Κόλοου

20.Δεληγιαννίδης Θεοφάνης του Ευσταθίου Ίσκιλη

21.Δεληγιαννίδης Χαράλαμπος
22.Δημήτογλου 

23.Ηλεκίμ Γιώργη Αγάς
24.Ιντοεσούλογλου Κώστας
25.Ιωαννίδης  Γεώργιος

26.Ιωαννίδης Μιχαήλ
27.Καγιόγλου Αιμίλιος
28.Καμερίδης Δημήτριος

29.Καπετάν Ισαάκ Αγά
30.Καπετάν Καίσαρας

31.Καρανατίδης Θεόδωρος

32.Καραπαντελίδης Γιάνκος
33.Καρυπίδης Αναστάσης
34.Καρυπίδης Ευστάθιος
35.Κασπίκ Σταύρος
36.Κολετσενίδης Θεόφιλος ή Φικός Αγάς Σορχούν
37.Κολιουνού Παύλος Αγά (Παπαδόπουλος)
38.Κόρ Μιλτίκ
39.Κοτζά Γκιόλ Αγά
40.Κοτόγλου Ιωάννης
41.Κουζλουχτσού Βασίλ Αγά

42.Κουμουλούν Στάθη

43.Κουρτσόγλου Μιχαήλ Έρπαα

44.Κυριλίδης Λάζαρος ή Λαζάραγας Ασαρτσούκ

45.Κωνσταντινίδης Γεώργιος

46.Λεφτέρ Χοτζά Χατζηπικλίκ
47.Μαυρίδης Κων/νος ή Γαράκοτας Γουζουλτερέν
48.Μεγαλομύστακας (Κοτζαπουγιούκ) Γεώργιος

49.Μελίκ Αγάς Τσέρτεγιν

50.Μέρκογλου Παρασκευάς Έρπαα
51.Μουμτζόγλου Πέτρος
52.Μουμτζόγλου Στυλιανός

53.Μουρατίδης Αναστάσιος

54.Μπαϊρακτάριδης Μελέτιος

55.Ναβροζίδης θεόδωρος
56.Παναγιωτίδης Κώστας ή Τσάκαλος Τέβ Κιρίς

57.Παπαδόπουλος Αναστάσιος ή Κοτσά Αναστάς ο Αρχικαπετάνιος Εντίκ Πουνάρ
58.Παπαδόπουλος Κων/νος ή Κώστη Αγάς ή Επεσλί Κώστης

59.Παπαδόπουλος Μιχαήλ ή Μιχάλ Αγάς Τσερτεγίν
60.Παπαδόπουλος Τελή Λάζαρος

61.Παπαδόπουλος ή Κασαπίδης Χαράλαμπος

62.Παπούλ Αγάς

63.Παυλόγλου Ιωάννης Γουζουλτερέν

64.Πετίμηε Φώτης

65.Πιτή Τομήτ Τσέρτι

66.Σαββίδης Περικλής

67.Σαρχοσούν Ισαάκ

68.Σαββίδης Σάββας Έρπαα
69.Τεκτονίδης Αναστάσιος
70.Τελή Σωκράτ Λαδίκ
71.Τοπίδης Αλέξης Χατζηλαζάρ
72.Τοχαλού Ποτός Αγά 
73.Τοχαλού Πελιτσάν
74.Τσακίρ Ελευθέριος Γαλλιόν
75.Τσακίρης Μιχαήλ
76.Τσακιρίδης Γεώργιος ή Τσαχίρ Αγάς Κολτσίκ
77.Τσαλικίδης Αναστάσιος ή Καπετάν Τσαλίκ Σαρλή Ταρλά
78.Τσαουσίδης Θεοδόσιος
79.Τσαουσίδης Λεφτέρης
80.Τσαουσίδης Νίκος
81.Τσαουσίδης Μελίκ Σεραφείμ

82.Τσαουσίδης Παύλος ή Παυλή Αγάς Κολέου
83.Τσαουσίδης Σταύρη,Αγάς
84.Τσαχίρ Τελή Μιχάλ
85.Τσενιγάν Απόστολος
86.Τσενίκ Αναστάς

87.Τσεντόγλου Γιωρίκας ή Γιώργη Αγάς και Φώτης Ταγλή

88.Τσερκέζης Γεώργιος

89.Τσερκέζης Θεόδωρος

90.Τσερτιουνού Κωνσταντίν

91.Χατζηπαυλίδης Δημήτριος 

92.Χατζηπαυλίδης Θεόφιλος ή Φιλός Αγά
93.Χατζηπαυλίδης Φίλιππος

β) Ιδιαίτεροι λόγοι που ευνόησαν την ανάπτυξη και επέκταση του Αντάρτικου

•          Στο δυτικό Πόντο

Ο δυτικός Πόντος έχει υποστεί το σκληρότερο διωγμό. Θυμίζουμε ότι από την Αμισό (Σαμψούντα) έχουν πραγματοποιηθεί εννέα (9) αποστολές μαζικών εκτοπισμών, άλλες τόσες από την Πάφρα, και έξι από το Αλατσάμ. Εξάλλου, η περιοχή της Αμάσειας πλήρωσε βαρύ φόρο αίματος. Από ένα σύνολο 183.000 κατ., οι νεκροί ανέρχονται σε 134.078 άτομα, ποσοστό 73%. Η κατάσταση αυτή επέβαλε την ένοπλη αντίσταση και την αντάρτικη αντίδραση ως άμεση και επιτακτική ανάγκη. Σπουδαιότερα κέντρα αντίστασης: Αμισός, Πάφρα, Οινόη, Θέρμη (Τέρμε), Αμάσεια, Ορντού, Γάγγρα κ.ά.

•         Στον ανατολικό Πόντο

Στον ανατολικό Πόντο η κατάσταση ήταν ιδιαίτερα επικίνδυνη στην περιοχή της Σάντας, με τα εφτά χωριά της. Η δημιουργία των αντάρτικων σωμάτων προέκυψε από την ανάγκη προστασίας αυτών των χωριών, που τα απειλούσαν και τα εποφθαλμιούσαν τα γειτονικά τουρκικά χωριά.

γ) Σπουδαιότερες μάχες στο δυτικό Πόντο

1) 16/11/1916, όρος Αγιού τεπέ: Ύστερα από σύγκρουση των ανταρτών του Παντέλ Αγά με χιλιάδες Τούρκους στρατιώτες, σκοτώθηκαν 119 στρατιώτες και 8 αξιωματικοί και σώθηκαν χιλιάδες γυναικόπαιδα που συνόδευαν το αντάρτικο σώμα.

2) Το «Αρκάδι του Πόντου»*: Τέλη του 1917, στο σπήλαιο της Παναγίας (νότια της Πάφρας), έχομε το ολοκαύτωμα των υπερασπιστών αυτού του σπηλαίου για την αποτροπή της ομαδικής ατίμωσης των γυναικών. Το «Αρκάδι» της Κρήτης (1866) έχει τη συνέχειά του στον Πόντο, πενήντα, περίπου, χρόνια αργότερα.

3) 7/7/1921: Ο αντάρτης Ιστύλ Αγάς σώζει 6.000 γυναικόπαιδα από τα στίφη του Τοπάλ Οσμάν.

4) 1921-1922: Οι μάχες είναι συνεχείς.

*Το Αρκάδι του Πόντου

Στην Κρήτη, ο Κώστας Γιαμπουδάκης, τη στιγμή που οι Τούρκοι έμπαιναν στη Μονή του Αρκαδίου, πυροβολεί στην πυριτιδαποθήκη και όλοι μαζί, Έλληνες και Τούρκοι, τινάζονται στον αέρα. Έτσι γράφτηκε μια ακόμα εποποιία του Ελληνισμού. Ήταν μια ηρωική πράξη. Μια απόφαση της στιγμής ενός παλικαριού. Το ολοκαύτωμα έμεινε στην ιστορία, φωτίζοντας τον ορίζοντα της φυλής.

Το ίδιο έγινε και στο Σούλι και αλλού με τους: Σαμουήλ, Καψά­λη, Βρατσάνο, Γεωργάκη Ολύμπιο κ.ά. Αυτό όμως που έγινε στον Πόντο δεν έχει ξαναγίνει πουθενά. Να τι μας παραδίνει η ζωντανή ακόμα μέχρι τις μέρες μας παράδοση:            Οι σφαίρες των υπερασπιστών του σπηλαίου που υπεράσπιζαν οι πολεμιστές με εξακόσια και πλέον γυναικόπαιδα τελείωσαν. Άλλη λύση δεν υπήρχε παρά μόνο η παράδοση.«Υπάρχει κι άλλη λύση», φωνάζει ο αρχηγός Καραβασίλογλου Γιώργης. «Θα παραδώσουμε τα πτώματά μας στους Τούρκους. Θα σκοτώσει ο ένας τον άλλον για να σώσουμε τα γυναικόπαιδα».Κοιτάζονται τα παλικάρια ίσια στα μάτια. Η απόφαση είναι σκληρή, είναι απόφαση υπέρτατης θυσίας. Τη δέχονται όλοι, αφού θα σωθούν 650 περίπου γυναικόπαιδα. Δίνει το περίστροφο στον Ταγκάλ Γιώργη.

«Θα μας σκοτώσεις όλους και αφού σηκώσεις άσπρη σημαία θα σκοτωθείς και εσύ».Αγκαλιάζονται και φιλιούνται οι άγριοι πολεμιστές με δάκρυα στα μάτια. Οι θρήνοι των γυναικών και τα κλάματα των παιδιών έρχονται στ' αυτιά τους σα μοιρολόγια. «Για την πίστη και την πατρίδα μας», λέει με συγκινητική και βροντερή φωνή ο αρχηγός.Ο Ταγκάλ Γιώργης πυροβολεί. Ο πρώτος υπερασπιστής του σπηλαίου πέφτει. Ύστερα άλλος κι άλλος κι άλλος. Φτάνει στα δύο του παιδιά, σταματάει λίγο, τα κοιτάζει κατάματα, βλέπει τα θαρραλέα μάτια τους και ύστερα ρίχνει. Δεν ξέρει πια τίποτα. Δε βλέπει. Ρίχνει συνέχεια. Ύστερα σταματάει για λίγο. Αρπάζει ένα άσπρο πανί το καρφώνει στο ξίφος του και το σηκώνει ψηλά.         Οι Τούρκοι βλέποντας την άσπρη σημαία τους αλαλάζουν από τη χαρά τους.«Γιασασίν, γιασασίν, τεσλίμ γκιαουρλάρ», ακούγονται οι ζητωκραυγές τους. Πλησιάζουν οι Τούρκοι. Να, ένας τσετές ανεβαίνει κιόλας προς το σπήλαιο. Ο Ταγκάλ Γιώργης κοιτάζει την κάννη του περιστρόφου του και ύστερα πιέζει τη σκανδάλη. Ο τελευταίος των γενναίων υπερασπιστών πέφτει μαζί με τη λευκή σημαία του. Οι άντρες, οι Έλληνες, είναι όλοι νεκροί. Για την τύχη των γυναικόπαιδων το μόνο που μπορεί να ειπωθεί είναι ότι έγιναν έρμαια της άγριας βουλιμίας των βαρβάρων της Ανατολής. Και το ολοκαύτωμα αυτό έμεινε στην αφάνεια και διασώθηκε μόνο στην παράδοση.

(Αχιλ. Ανθεμίδη, «Τα απελευθερωτικά στρατεύματα του Ποντιακού Ελληνισμού 1912-24».)

ΠΗΓΕΣ: 

Η Παντοκράτορος

Βατόλακκος Γρεβενών

ΔΕΙΤΕ ΕΠΙΣΗΣ: 
ΑΝΤΑΡΤΕΣ ΤΗΣ ΣΑΝΤΑΣ (Από SANTEOS)
ΑΝΤΑΡΤΙΚΕΣ ΙΣΤΟΡΙΕΣ (Από SANTEOS)

ΕΠΙΣΗΣ:Από Kotsari.com του Βασίλη Πολατίδη 

Ο Κοτζά Αναστάσ'

ΑΝΤΑΡΤΙΚΑ ΣΩΜΑΤΑ (1915-1922)

Ήταν ένοπλα σώματα που δημιουργήθηκαν εξ' αρχής σαν αναγκαία λύση αυτοάμυνας των Ποντίων απο τις καταπιέσεις των Τούρκων, και αργότερα ως αυτοσκοπός για τη δημιουργία της ανεξάρτητης Δημοκρατίας του Πόντου.

Για να αποφύγουν τη στράτευση τους οι Πόντιοι στα αμελέ ταμπουρού επειδή γνώριζαν τις άθλιες συνθήκες που επικρατούσαν σ' αυτά, και πως σκοπός των Τούρκων ήταν η εξόντωση του Ποντιακού και Αρμενικού στοιχείου, εγκατέλειπαν τα σπίτια τους και κατέφευγαν στα βουνά και στα δάση.
Με τον τρόπο αυτό δημιουργήθηκαν οι πρώτοι πυρήνες των αντάρτικων ποντιακών σωμάτων.
Μεγάλη ώθηση στην ενίσχυση των ομάδων αυτών έδωσε η τουρκική κυβέρνηση δια του τότε υπουργού εσωτερικών Ταλαάτ πασά (1874-1921), όταν εξέδωσε διάταγμα δια του οποίου έπρεπε όλοι οι Πόντιοι να παραδώσουν κάθε είδους οπλισμό που βρισκόταν στην κατοχή τους.
Τα αποσπάσματα της χωροφυλακής βιαιοπραγούσαν, βασάνιζαν, ατίμαζαν και δεν δίσταζαν να σκοτώσουν όποτε δεν έβρισκαν οπλισμό στα χέρια των Ποντίων.
Υπό αυτές τις συνθήκες πολλοί αναγκάστηκαν να εγκαταλείψουν τα σπίτια τους και να ανέβουν στα βουνά, στη συνέχεια μάλιστα να επανδρώσουν τα αντάρτικα σώματα.
Σε αυτήν την κατεύθυνση κινήθηκε και όλη η καταπίεση που επικρατούσε από πλευράς των ντερέ-μπέηδων κατά των Ποντίων που τους ανάγκαζε να πάρουν τα βουνά για να σώσουν της ζωή τους και να ζήσουν ελεύθεροι.
Τα Ποντιακά αντάρτικα σώματα αναπτύχθηκαν κυρίως στον δυτικό Πόντο, στην Πάφρα, στην Αμισό, και στην Τοκάτη. Στον ανατολικό Πόντο δρούσε το αντάρτικο της Σάντας με κορυφαίο αρχηγό, τον ξακουστό Ευκλείδη Κουρτίδη.
Σκοπός κάθε αντάρτικης ομάδας ήταν η προστασία των χριστιανών της περιοχής τους από κάθε αυθαιρεσία των Τούρκων.
Ο Γερμανός Καραβαγγέλης, μητροπολίτης Αμισού τότε, ανεβάζει τον αριθμό των Ποντίων ανταρτών στις 20 000.
Πολλές φορές συγκρούστηκαν με τακτικές ομάδες του τουρκικού στρατού σε τακτικό πεδίο και μάλιστα με επιτυχία, σε πολύωρες και πολύνεκρες μάχες. Κράτησαν την αντίσταση ως την ανταλλαγή και έσωσαν από βέβαιη σφαγή χιλιάδες γυναικόπαιδα και άμαχους, ματαιώνοντας τα τουρκικά σχέδια για την εξόντωση των ελληνικών πληθυσμών.
Την ανώτατη εξουσία την είχε ο οπλαρχηγός (τσετέμπασης).Πολλές φορές ο οπλαρχηγός είχε έναν ή και δύο υπαρχηγούς. Όλοι οι οπλαρχηγοί είχαν γρήγορους συνδέσμους μεταξύ τους και στις δύσκολες ώρες συγκέντρωναν τις δυνάμεις τους χτυπώντας το εχθρό κατά μέτωπο και από τα πλάγια. Σε μερικές περιπτώσεις συγκροτούσαν Γενικό Αρχηγείο που είχε το γενικό πρόσταγμα για ολόκληρη την επιχείρηση.
Πολύ συχνά ίσχυε ο θεσμός των συμβουλίων των αρχηγών, για τη λήψη σπουδαίων αποφάσεων, όπως λ.χ. την άμυνα ή τη φυγή σε πιο ασφαλή καταφύγια, τη λήψη μέτρων για αντίποινα κ.ά.
Οι προμήθειες τους στην αρχή προέρχονταν από αρπαγές των τουρκικών περιουσιών, αργότερα από φορολογίες στις περιοχές επιρροής τους.
Εκτός των υποζυγίων χρησιμοποιούσαν το σώμα των μεταφορέων που ήταν άοπλοι αντάρτες που κουβαλούσαν τρόφιμα και πυρομαχικά, οι λεγόμενοι σελεκτσήδες από το τουρκικό σελέκ που σημαίνει φορτίο, δέμα.
Η γλώσσα ομιλίας των ανταρτών ήταν η ποντιακή διάλεκτος. Η στρατιωτική ορολογία που χρησιμοποιούσαν ήταν στην τουρκική γλώσσα, έτσι έχουμε τα αξιώματα των Ποντίων ανταρτών ως εξής:

Βασίλ' αγάς,

Ιστύλ' αγάς (Στέλιος Κοσμίδης),

Κοτζά Αναστάς (Αναστάσιος Παπαδόπουλος) κ.ά

Πολύ μεγάλη είναι η συμβολή των Ποντίων γυναικών στους αγώνες για την ελευθερία.

Μάνες, αδελφές και σύζυγοι των ανταρτών πλήρωσαν πολύ ακριβό τίμημα μιας και οι τούρκοι εφάρμοζαν τον θεσμό των αντιποίνων.
Παράδειγμα γυναικείου ηρωισμού αποτελεί εκείνο των 300 γυναικόπαιδων της Σάντας που κλείστηκαν σε σχολείο και στην κυριολεξία, τσάκισαν στο ξύλο δέκα τσανταρμάδες (αγροφύλακες) οι οποίοι παραβίασαν τη νύχτα την πόρτα του σχολείου για να βιάσουν τα κορίτσια.
Τα Ποντιακά αντάρτικα σώματα αγωνίστηκαν υπέρ βωμών και εστιών με πάθος για την ελευθερία, για τη διαφύλαξη της τιμής, με σύνθημα το αρχαίο «ή ταν ή επί τας», χωρίς να έχουν τη βοήθεια άλλου λαού ούτε αυτής της μητροπολιτικής Ελλάδας, παρα μόνο την βοήθεια του Χριστού την οποία επικαλούνταν.
Μόνοι τους δημιούργησαν στα σκληροτράχηλα βουνά του Πόντου, την εποποιία τους, που στόχευε πρώτα στην άμυνα και αργότερα στην εμφάνιση του θέματος της ανεξαρτησίας του Πόντου και στην απελευθέρωση του πάτριου εδάφους.

Συμπαραστάτες στους Έλληνες Πόντιους αντάρτες υπήρξαν οι ελληνικοί πληθυσμοί , η εκκλησία, κλήρος και λαός, και όλα τα μοναστήρια.

Μεγάλη ήταν η συμβολή και η υποστήριξη ορισμένων τουρκικών πληθυσμών, (των αντικεμαλικών), που πολλές φορές βοήθησαν και παραστάθηκαν με κίνδυνο της ζωής τους.
Ο Κιουτσούκ Αλή Χατζόγλου που πολέμησε με τα 39 παλικάρια του (τούρκους), μαζί με τους αντάρτες της Σάντας εναντίον του άσπονδου εχθρού των Σανταίων, Χατζή Σαρόγλου,
Και ο Χακκή Ισμαήλ Εφέντης αξιωματικός της χωροφυλακής που κράτησε την τάξη και ασφάλεια των Σανταίων και καταδίκαζε κάθε άτακτο και παρείσακτο τούρκο στη Σάντα.
Συμπαράσταση οι αντάρτες του Πόντου βρήκαν και από τα χωριά των Κιζιλμπάσηδων *(ερυθροκέφαλων) και των Κιρκασίων**, που τροφοδοτούσαν τα αντάρτικα σώματα με τρόφιμα και πολύτιμες πληροφορίες.

Κατά του Ποντιακού αντάρτικου (που θεωρούσε συμμορία), στράφηκε η Σοβιετική Ρωσία βοηθώντας την κεμαλική κυβέρνηση υλικά, πολιτικά και στρατιωτικά.

Τα στρατεύματα των ανταρτών τα αποτελούσαν απλοί και άλλοτε αγράμματοι άνθρωποι, ήρωες όμως στην ψυχή και με ελεύθερο πνεύμα.Ίδιοι με αυτούς τους ήρωες της επανάστασης του 1821, οι οποίοι έγιναν αδριάντες, προτομές, έργα τέχνης, αγάλματα, που τιμήθηκαν και τιμούνται ζώντας μέσα στη μνήμη των απογόνων τους.
Τι έγινε όμως με αυτές τις αδούλωτες ψυχές των Ποντίων ανταρτών;
Αγωνίστηκαν μέχρις τελευταίας αναπνοής και έδωσαν το αίμα και τη ζωή τους για του Χριστού την πίστη την αγία και για της πατρίδος της ελευθερία.Λείπουν από τις σελίδες της επίσημης ιστορίας και οι νέες γενιές Ποντίων ίσως δεν μάθουν ποτέ την ρίζα τους, την καταβολή τους.
Ζούν όμως στη μνήμη και στη συνείδηση του Ποντιακού λαού.

Παρακάτω αναφέρω επιπλέων Έλληνες Πόντιους οπλαρχηγούς και καπεταναίους :

Αντύπα Καρά Iστύ
Αράπογλου Γεώργιος          αδέρφια
Αράπογλου Κωνσταντί­νος       >>
Αράπογλου Μωυσής                >>
Ασλανίδης
Αχτακιλή Αλέ­κος
Βελής Μουτά
Γερονόσογλους
Δεκλή Λογακλή Αναστάσης
Δελησωκράτης Βασ.
Δεληογλανίδης ή Δελκογλανίδης
(Μαυροκύσλας)
Δόκτωρ Γιωργής
Ιορδάνης
Καδήογλου Αιμίλιος
Καλαϊδόπουλος Γιώργος
Καλπάκης Γεώργιος
Καμουλή Στάθης
Καπετάν Αναστάσης
Καραϊσαλίδης Παντελής
Καρακότας Κωνσταντίνος (κα­πετάν Κωνσταντίνος)
Κεμερίδης Δη­μήτριος
Κεχαγιάς Γεώργιος
Κοντοβραχιονίδης Χαράλαμπος (Χαρδή Μπέης)
Κοσμίδης Στέλιος (Ιστύλ Αγάς)
Κουλτσενίδης Θεόφιλος
Κωστά αγάς
Μάζαλης Αβραάμ
Μερτιόγλου Παρασκευάς
Μπαρμπαζαχαρέας
Νικολού Αναστάς
Παπαδόπουλος Κυριάκος
Παυλόπουλος Ιωάννης
Πολίτας Τσομπάνο
Σαββίδης Α. Σάββας
Σαρήγιαννες Σαρχοσούν Φιλός
Σιδέογλου Ιπποκράτης (Δεδέογλου????)
Σιδηρόπουλος (Καραϊστίλ?)
Στυλιανός (Κισά-Μπατζάκ)
Συγκύρογου (η οικογένεια)
Ταστσόγλου Σάββας
Τοπάλ–Εσκιέ Ιωάννης
Τσακήρ Γαλλιόν
Τσακίρης Γεώργιος (Δεληλάζαρος)
Τσατάλμπασης Σάβ­βας
Τσαουσίδης Βασίλης (Πίτσ’Βασίλ’)
Τσιλιγκτάρηδες (οικογένεια)
Τσοραχλή Ναούμ
Τσοραχλή Στράτος
Χαραλαμπίδης Ανέστης
Χαραλαμπίδης Δημήτρης
Χαραλαμπίδης Θεόδωρος
Χαρίτογλου

[Σημείωση του "Πατρίδα μας είναι ο Πόντος":

*Κιζιλμπασήδες:Φυλή ακαθόριστης καταγωγής, που ζει στην Τουρκία (Άγκυρα, Ικόνιο και Σεβάστεια). Η ονομασία τους προέρχεται από την τουρκική λέξη κιζιλμπάς, που σημαίνει κοκκινοκέφαλος. Οι Τούρκοι τη θεωρούν κατώτερη φυλή, ενώ υποθέτουν ότι έχει περσικές καταβολές. Οι Κ. δεν έρχονται σε επιμειξία με τους μουσουλμάνους, ενώ έχουν ιδιαίτερα θρησκευτικά έθιμα, που θυμίζουν τη λατρεία της Αστάρτης. Η φυλή αριθμεί περίπου 500.000 άτομα. **Κιρκάσιοι (ρωσ. Cherkesy). Λαός του Καυκάσου. Ονομάζονται επίσης Τσερκέζοι Αδιγέοι (Αδιγκαίοι). Πρωτοεμφανίστηκαν στο Κουμπάν τον 8o αι. μ.Χ.Ασπάστηκαν τον ισλαμισμό και, όταν ολοκληρώθηκε η εγκατάστασή τους, χωρίστηκαν σε διάφορες ομάδες, οι κύριες από τις οποίες ήταν δύο, οι Αδιγέοι (γνήσιοι Κ.) και οι Καμπαρντίνοι (Άνω Κ.). Οι δυτικοί Κ. συγκρότησαν μικρές ηγεμονίες, με ηγεμόνες διορισμένους από τη ρωσική κυβέρνηση. Η εξάρτηση από τους Ρώσους προκάλεσε την αντίδραση των Κ., γι’ αυτό και σημαντικός αριθμός τους αρνήθηκε να ασπαστεί τον χριστιανισμό και προτίμησε να μεταναστεύσει στην Τουρκία, όπου εγκαταστάθηκε σε παραμεθόριες περιοχές της Μικράς Ασίας. Η μετανάστευση των Κ. του Καυκάσου της Ρωσίας συνεχίστηκε έως το 1864. Συνολικά 500.000 πρόσφυγες εγκαταστάθηκαν σε διάφορα μέρη της ασιατικής Τουρκίας. Εκείνοι που παρέμειναν στα εδάφη τους συγκεντρώθηκαν στην κοιλάδα του Άνω Κουμπάν και συμβίωσαν με άλλες φυλές. Μετά την ελληνική Μικρασιατική εκστρατεία, μικρός αριθμός Κ., οι οποίοι πολέμησαν με τον ελληνικό στρατό, εγκαταστάθηκε στη δυτική Θράκη. Σήμερα, οι Κ. που παρέμειναν στον Καύκασο είναι συγκεντρωμένοι κυρίως στις αυτόνομες δημοκρατίες της Ρωσίας, Αδιγέα και Καρτσάγεβο-Κιρκασία. Βλ. λ. Αδιγέας, Δημοκρατία.]