ΑΝΤΑΡΤΙΚΟ
α) Γενικά
Από τον Ελληνισμό της Ανατολής, μόνον οι Έλληνες του Πόντου οργανώθηκαν δυναμικά και ανέπτυξαν αντάρτικη δράση εναντίον των εγκλημάτων της τουρκικής θηριωδίας και των μαζικών εκτοπισμών που επέβαλαν οι αρχές στους ελληνικούς πληθυσμούς. Είναι προφανές ότι πρόφαση των εν λόγω μαζικών εκτοπισμών ήταν η λήψη προληπτικών στρατιωτικών μέτρων, δεδομένου ότι η Τουρκία συμμετείχε στον Α' Παγκόσμιο Πόλεμο (1914-1918) ως σύμμαχος της Γερμανίας και της Αυστροουγγαρίας και αντίπαλος της Ελλάδας. Πραγματικός, όμως, στόχος αυτών των «μέτρων ήταν η μαζική εξόντωση των Ελλήνων.
Αυτό, βέβαια, ισχύει για όλο τον Ελληνισμό της Ανατολής (Αν. Θράκη, Μ. Ασία, Πόντος). Ωστόσο, ο Πόντος έχει μια ιδιαιτερότητα: Από τη μια η μεγάλη απόσταση από το κέντρο και η θέση του στα βάθη της Ανατολής, και, από την άλλη, το γεγονός ότι, στην Κεμαλική περίοδο (1919-1923) ήταν ακάλυπτος από οποιαδήποτε δυτική ή ελληνική προστασία, αλλά και έκθετος στη μανία και στις ανεξέλεγκτες ληστρικές επιδρομές του Κεμάλ και του Τοπάλ Οσμάν, είχε ως αποτέλεσμα να έχει τη «μερίδα του λέοντος» στους εκτοπισμούς, στους διωγμούς και στη γενοκτονία.
Γι' αυτό, ακριβώς, αναπτύσσεται στον Πόντο το Αντάρτικο ως δύναμη αυτοάμυνας και αυτοπροστασίας του Ελληνισμού της περιοχής. Εξάλλου, το γεγονός ότι τα αντάρτικα σώματα πρωτοεμφανίζονται το 1914, με την έναρξη του πολέμου, οφείλεται στο ότι οι ανάγκες για αυτοάμυνα και αυτοπροστασία γίνονται πολύ πιο πιεστικές αυτή την περίοδο.
Έτσι, αν θελήσουμε να εντοπίσουμε τα αίτια του Αντάρτικου στον Πόντο, θα βρούμε ότι οι ρίζες και το ξεκίνημά του δένονται με την έναρξη του Α' Παγκοσμίου Πολέμου, που επέβαλε, πέρα από τις άλλες ανώμαλες καταστάσεις, τη γενική επιστράτευση στον ανδρικό πληθυσμό ηλικίας 20-60 ετών.
Αυτές, ακριβώς, οι συνθήκες που διαμορφώθηκαν με την έναρξη και σ' όλο το διάστημα του πολέμου (1914-1918), επέβαλαν και την ανάγκη ανάπτυξης του Αντάρτικου στον Πόντο, ως καταφύγιου λύτρωσης και ως αντιδύναμης σωτηρίας. Πρέπει να σημειώσουμε εδώ ότι τα Αντάρτικα αποτελούν την κορυφαία αμυντική αντιδύναμη και δράση των Ελλήνων του Πόντου.
- Περίοδος 1914-1918
η γενική επιστράτευση επιβάλλει:
1) την αναγκαστική απομάκρυνση των στρατευσίμων
2)* τη δημιουργία των εργατικών ταγμάτων (αμελέ ταμπουρού), όπου κατά εκατοντάδες εξοντώνονται οι Έλληνες στρατιώτες κάτω από τις πιο απάνθρωπες συνθήκες
3) επιτάξεις σπιτιών και καταστημάτων για τις ανάγκες του πολέμου
4) βιαιοπραγίες εναντίον αμάχων, γερόντων και γυναικοπαίδων
5) εξαναγκασμούς σε αγγαρείες
6) καταλήψεις σπιτιών και περιουσιών από Μουσουλμάνους πρόσφυγες (από χώρες της Βαλκανικής)
7) μαζικούς εκτοπισμούς στο εξωτερικό
8) διακοπή των συγκοινωνιών με τη Ρωσία, η οποία ήταν η ανάσα του Πόντου.
*[Οι πρώτοι αντάρτες προέρχονταν από τα Τάγματα Εργασίας(Αμελέ Ταμπουρού)
Ο μητροπολίτης Γερμανός Καραβαγγέλης, στα Απομνημονεύματά του για τον Πόντο αναφέρει τα εξής για τη δημιουργία του αντάρτικου:Η βίαιη ένταξη στα «Τάγματα Εργασίας» (Αμελέ Ταμπουρού) έγινε αφορμή να γεννηθούν τ' ανταρτικά σώματα των Ποντίων. Πολλοί άνθρωποι αντιδρώντας και ζητώντας να γλιτώσουν από βέβαιο θάνατο δραπέτευσαν απ' τα εργατικά τάγματα και κατέφευγαν στα βουνά, όπου ζούσαν κατά μικρές ομάδες που συχνά κατέβαιναν ως τα χωριά τους. Εφοδιάστηκαν σιγά-σιγά με όπλα και πολεμοφόδια και έτσι μπορούσαν τώρα ν' αποκρούουν τις επιθέσεις των Τούρκων. Τους φυγόστρατους εφοδίαζαν με τρόφιμα κι όπλα οι οικογένειές τους. Μ' αυτή τη δικαιολογία ο τουρκικός στρατός μπαίνοντας στα χωριά «έθυσε και απώλεσε», ενώ τα γύρω τουρκικά χωριά επωφελούμενα άρπαζαν και λεηλατούσαν τις περιουσίες των Ελλήνων και προπάντων τα ζώα.
Φυσικά οι πρώτοι αντάρτες - δραπέτες από τα αμελέ Ταπουρού ήταν εντελώς ή σχεδόν εντελώς άοπλοι με μόνα πρωτόγονα όπλα μια σκαπάνη που παίρναν μαζί τους φεύγοντας, ένα μαχαίρι, ένα τσεκούρι ή καμιά σπασμένη τούρκικη ξιφολόγχη, που τη στερέωναν όπως όπως σε μια μακριά ξύλινη σούβλα.
Μα, σα φτάναν στα δικά τους χωριά, κλέβοντας ζώα απ' τους Τούρκους τα διναν στις γυναίκες τους, που τα πουλούσαν αμέσως και με τα χρήματα αυτά καθώς και μ' όσα κατόρθωναν να οικονομήσουν ληστεύοντας ταξιδιώτες και πλούσιους Τούρκους εμπόρους, αγόραζαν σύγχρονα όπλα και πολεμοφόδια απ' τους Λαζούς, Έτσι συγκροτήθηκαν οι πρώτες ανταρτικές ομάδες.
Αυτές τις μικρές κι άτακτες στην αρχή ομάδες άρχισα να οργανώνω σε τακτικά κι αξιόμαχα ανταρτικά σώματα με τη μακρά πείρα που είχα αποκτήσει απ' τον αγώνα μας στη Μακεδονία. Τα σώματα αυτά γρήγορα πολλαπλασιάστηκαν. Κι αφού απέκτησαν άξιους και εμπειροπόλεμους αρχηγούς, που εγώ ο ίδιος τους έδινα το χρίσμα, εξελίχτηκαν σε πραγματικά στρατιωτικά σώματα, που είχε το καθένα υπό την προστασία του και την απόλυτη δικαιοδοσία του ένα τμήμα της επαρχίας.
*(Θρεψιάδου-Μπέλλου Αντιγόνη, «Μορφές Μακεδονομάχων και τα ποντιακά του Γερμανού Καραβαγγέλη», Αθήνα 1984.)]
Αλλά και πριν από το 1914 έχουμε τα πρώτα άτυπα αντάρτικα σώματα, ιδιαίτερα στο δυτικό Πόντο. Στο διάστημα 1912-1914 τα ελληνικά χωριά της περιοχής Σαμψούντας γέμισαν από Τούρκους πρόσφυγες, από χώρες της Βαλκανικής, οι οποίοι ζητούσαν να εγκατασταθούν εκεί. Αποτέλεσμα, η αντάρτικη αντίδραση των Ελλήνων της περιοχής, με τις οδηγίες του Καραβαγγέλη, για να ματαιωθεί αυτή η εγκατάσταση.
- Στόχος της δημιουργίας αντάρτικου για την περίοδο 1914-1918
1) Αυτοπροστασία φυγόστρατων, λιποτακτών, καταδιωκόμενων.
2) Προστασία χωριών και άμαχου πληθυσμού.
3) Εκδίκηση - τιμωρία Τούρκων για τα εγκλήματα που διέπρατταν.
Οι πιο πάνω επιπτώσεις αυτές ,γίνονται πολύ πιο δυσμενείς και εξοντωτικές.
Ιδιαίτερα μετά την απόβαση του ελληνικού στρατού στη Σμύρνη (2 Μαΐου 1919), η μανία των Τούρκων να εκδικηθούν τους Έλληνες συμμάχους της Αντάντ αλλά και η αρχική αδυναμία τους να σταματήσουν τη νικηφόρα προέλασή τους στα ενδότερα της Μ. Ασίας, οδήγησαν την περιοχή του Πόντου στη χειρότερη μοίρα και διαμόρφωσαν τις πιο απάνθρωπες συνθήκες γενοκτονίας. Ο Πόντος είναι πια έρμαιο στις ανεξέλεγκτες ληστρικές συμμορίες του Τοπάλ Οσμάν.
Συγκεκριμένα, η αντίδραση κατά της γενικής επιστράτευσης αρχίζει με τη νόμιμη εξαγορά της στράτευσης από τους έχοντες και τους ευπόρους. Στη συνέχεια, όταν το μέτρο αυτό καταργείται,περνά στην αθέμιτη αποφυγή της στράτευσης (φυγόστρατοι, απόκρυψη σ' όλο το διάστημα του πολέμου), για να προχωρήσει κατόπιν στη λιποταξία. Από τους λιποτάκτες άλλοι καταφεύγουν στην Ελλάδα, άλλοι στη Ρωσία και άλλοι συγκροτούν ή επανδρώνουν τις αντάρτικες ομάδες, στις οποίες, εννοείται εντάσσονται οι οποιοιδήποτε φυγόστρατοι και καταδιωκόμενοι, ακόμη και μουσουλμάνοι, αντικεμαλικοί, ιδιαίτερα οι Κιρκάσιοι και οι Κούρδοι. Πάντως, ο συστηματικός αντάρτικος αγώνας αρχίζει το 1914, οπότε η Τραπεζούντα καταλαμβάνεται από τους Ρώσους. Από κει και πέρα τα αντάρτικα σώματα του Πόντου ενισχύονται σημαντικά από τις ρωσικές δυνάμεις του Αν. Πόντου σε όπλα, μεταφορικά μέσα, κτλ.
- Στόχος της δημιουργίας αντάρτικου για την περίοδο 1919-1923
Στόχος, κατεξοχήν εθνικός. Μετά τη Συνθήκη της Ανακωχής (Οκτ. 1918) και, ιδιαίτερα, μετά την απόβαση στη Σμύρνη (Μάιος 1919), όλοι οι παράγοντες του Πόντου (Πολιτικοί, Εκκλησία, Αντάρτικα), αλλά και ο οργανωμένος Ελληνισμός της Ν. Ρωσίας και του Καυκάσου, δραστηριοποιούνται και κατευθύνουν τις ενέργειές τους προς το όραμα της Δημοκρατίας του Πόντου. Μετά το Παμποντιακό Συνέδριο της Μασσαλίας (Ιαν. 1918), όλοι κινούνται προς αυτή την κατεύθυνση. Επομένως και τα Αντάρτικα του Πόντου κινούνται, από δω και πέρα, πάνω σ' αυτή τη γραμμή. Αποτελούν, μάλιστα, την ένοπλη δυναμική και προπαρασκευή για τον υψηλό αυτό εθνικό στόχο, την ένοπλη συστράτευση, παράλληλα με τις οργανωμένες πολιτικές κινητοποιήσεις. Θυμίζουμε ότι στις 25 Μαρτίου 1919 συγκροτείται το πρώτο Εθνικό Συμβούλιο, η πρώτη άτυπη κυβέρνηση της Δημοκρατίας του Πόντου.
 |
| Ο Γερμανός Καραβαγγέλης |
Αμέσως μετά την εγκατάσταση του στην Τραπεζούντα ο Στρατηγός των Ρωσικών στρατευμάτων Λιαχώφ με επιστολή του που απευθύνεται στον Μητροπολίτη Αμάσειας Γερμανό Καραβαγγέλη,καλεί να έρθουν στην Τραπεζούντα όλοι οι οπλαρχηγοί του Δυτικού Πόντου.Την επιστολή του Στρατηγού στους αντάρτες την διαβίβασε ο Επίσκοπος Πάφρας,Ευθύμιος Αγριτέλλης στις 18-19 Απριλίου του 1916 και στις 20 Απριλίου όλοι σχεδόν οι καπεταναίοι χρησιμοποιώντας Καΐκια από τις παραλίες της Σαμψούντας και της Πάφρας-Αλατσάμ πήγαν στην Τραπεζούντα και συγκεντρώθηκαν,σύμφωνα με τις αφηγήσεις τους,σε ένα μεγάλο Σχολείο προφανώς στο Φροντιστήριο της
Τραπεζούντας,ήρθε εκεί ο ΡώσοςΣτρατηγός Λιαχώφ,ο προσωρινός Κυβερνήτης Κων.Θεοφυλάκτου,ο
Στρατηγός Λιαχώφ,ο προσωρινός Κυβερνήτης Κων.Θεοφυλάκτου,ο Μητροπολίτης Χρύσαναθος και πολλοί Ρώσοι Αξιωματικοί.Τους προσκεκλημένους καπεταναίους ευχαρίστησε ο Στρατηγός και υποσχέθηκε σε αυτούς να τους ενισχύσει με όπλα,πυρομαχικά,τρόφιμα,φάρμακα και ιματισμό για να συνεχίσουν τον αγώνα κατά των Τούρκων μέχρι την οριστική κατάληψη και απελευθέρωση ολόκληρου του Πόντου.
Στην μεγάλη και ιστορική αυτή συνάντηση πήραν μέρος οι καπεταναίοι των περιοχών και των βουνών στα οποία έδρασαν στο διάστημα αυτό των δύο ετών και για την ιστορία οφείλουμε να αναφέρουμε και τα ονόματα αυτών,καθώς και την τοποθέτηση του καθενός χωριστά στο βουνό και το αρχηγείο όπου μπορούσε να δράσει.
Μετά από πρόταση του Στρατηγού και του Μητροπολίτη Χρύσανθου
όλοι οι συγκεντρωθέντες ενέκριναν δια βοής,τους :
1.Αντώνιο Χατζηελευθερίου ή Αντών Πασά ή Αντών Καραμπέγ,αρχηγό του ΝεπιένΝτάγ ως Γενικό Αρχηγό όλων των αντάρτικων τμήματων του Δυτικού Πόντου,μάλιστα δε ο Ρώσος Στρατηγός τοποθέτησε στο κεφάλι του Αντώνη και ένα καπέλο Κοζάκου Αξιωματικού με ένα μεγάλο σταυρό ή αστέρι που είχε μπροστά στο καπέλο.
2.Τον Ηλία Πάνου του Γρηγορίου,τον δημοδιδάσκαλο και γραμματέα του Αντώνη,τον τοποθέτησαν ως Γενικό Γραμματέα όλων των ανταρτών του Δυτικού Πόντου. Ορίστηκαν επίσης :
4.Ταγκάλ Γιώργης Παπάζογλου
5.Χατζηγιώργης Καραβασίλογλου-Ορφανόπουλος
6.Γαμανλού Σταύρη Αγάς
7.Σαρουτσίδης Γεώργιος ή Αντίκ Γιώργης
8.Τσαβλίδης Ανάστασιος ή Γοτσά Αναστάς ή Νικολούν Αναστάς
9.Ατές Κωνσταντίν
10.Δεληογλάνογλου Κων/νος
11.Ακ Τεκελί Αλέκος
12.Παπαδόπουλος Βασίλειος Ιωάννου-Γαμανλού Γοτζά Βασίλ
13.Γαμανλού Σταύρη Αγάς
14.Παπαδόπουλος Σωκράτης ή Σωκράτ Αγάς
15.Εγριπελλί Αναστάσιος
- Για το βουνό Γιούνταγ (Πάφρας)
16.Αρχηγός Παπαδόπουλος Ιορδάνης ή Καραγιορτάν
17.Ουζουνίδης Δημοσθένης ή Τελή Τιμός
18.Λευκιδης Ιωάννης ή Γαβαχλοόν Γιάννης
19.Ταστόγλου Σάββας ή Γαράσαββας
20.Καραηλίας ή Πίτς Ηλίας
21.Καρασαββίδης Νικόλαος ή Ιστιλίν Νικόλας
22.Τσουρουκίδης Κυριάκος ή Γαράτσοπαν
23.Αβραάμ Χοτζάς (Δάσκαλος Αβραάμ)
24.Ακ Τεκελί Αλέκος
25.Τσοραχλού Σταύρος
26.Τομπάκογλου Ιωσήφ ή Τσολάκ Γιεσήφ
27.Δεμερτζίδης Κυριάκος ή Τοπάλ Γιορτανίν Κυρεέ
28.Χατζηθεοδωρίδης Παναγιώτης ή Ασλάν
29.Παναγιωτίδης Νικόλαος Βασιλ.Ουζούν Βασιλίν Νικόλα
30.Τσοπάνογλου Αγάπιος
- Για το Βουνό Αγιού Τεπέ (Σαμψούντας)
35.Καραϊστίλ Σιδηρόπουλος
36.Απονοζίδης Γεώργιος ή Απονόζ Γιώργης
37.Χασιαρής Ιορδάνης
38.Καραϊσαρλής Ιωάννης ή Τεληγιαννές
39.Φωστηρίδης Κυριάκος ή Γαπαλάχ Κυριάκος
- Για το Βουνό Κοπτσή Ντάγ (Γάβζας)
40.Αρχηγός Τσαουσίδης Βασίλειος ή Πίτς Βασίλ,στον οποίο ο στρατηγός Λιαχώφ του δώρισε ένα μεγάλο σπαθί Ρώσου Αξιωματικού,
41.Σταυρίδης Συμεών ή Χαμπιλιϊν Συμεών Αγά
42.Καπουτσίδης Αβραάμ (Γοτζαχαφανίν Αβράχ)
43.Αβραμίδης Λάζαρος ή Τελή Λαζίκ
44.Καρυπίδης ή Καρύπογλου Αντύπας
45.Κωνσταντινίδης Θεόδωρος ή Τοπάκ Παρμάκ
- Για το Βουνό Ταφσάν Ντάγ (Βεζίρ Κιοπρού-Μερζιφούντας)
47.Σακαλίδης Κων/νος ή Κωνσταντίν Τσαούς
48.Ασλανίδης Παύλος
49.Τουτουντζή Χάμπος
50.Γαβηϊλίδης Κώστας ή Γοτζά Εσχιάς
51.Σουρουτσουκλού Λεφτέρ Χοτζά
- Για το Βουνό Κοτζά Ντάγ-Τόπ Τσάμ (Έρπαα)
53.Γιακώφ Αγάς
54.Παπαδόπουλος Σωκράτης ή Τελή Σωκράτ
55.Αράπογλου Αναστάσιος ή Αραποόν Αναστάς
56.Δεληγιαννίδης Θεοφάνης του Ευσταθίου
57.Παπαδόπουλος Μιχαήλ ή Μιχάλ Αγάς
- Για το Αρχηγείο Ακ Ντάγ Ματέν
58.Αρχηγός,Ιωαννίδης Ευάγγελος ή Ελβάν Μπέης
59.Χατζησάββα Χαράλαμπος Χαμδή Βέης – Κοντοβραχιονίδης-Κολούκισα
60.Αναστασιάδης Κων/νος ή Τσόλον
61.Θεοδωρίδης Ευστάθιος του Λακάς
Όλοι οι παραπάνω αναφερθέντες μεγάλοι καπεταναίοι του Ποντιακού Αντάρτικου στον Δυτικό Πόντο,αλλά και πολλοί άλλοι που δεν καταγράφονται στην παρούσα εξιστόρηση μας,αποτέλεσαν τον πυρήνα στη μεγάλη προσπάθεια και ευχή όλων των Ποντίων για τη δημιουργία του ανεξάρτητου τμήματος προς τα παράλια του Ευξείνου Πόντου που θα αποτελούσε στη συνέχεια και την ανεξάρτητη Δημοκρατία του Πόντου.Μετά τις υποσχέσεις του Ρώσου στρατηγού και την κατανομή των αρμοδιοτήτων κάθε καπετάνιου,αναπτερώθηκαν οι ελπίδες για την συνέχιση της προέλασης των Ρώσων μέχρι της οριστικής κατάληψης ολόκληρης της περιοχής του Πόντου και την απελευθέρωση των δεινός δοκιμαζόμενων ανθρώπων του Δυτικού Πόντου.Με αυτές τις ελπίδες επέστρεψαν στα λημέρια τους και συνέχισαν τον απελευθερωτικό αγώνα τους,κατά των Τούρκων τυράννων.
- Αντάρτες από το Έρπαα την περίοδο 1916-1922 περιοχής καταγωγής των κατοίκων του Βατολάκκου Γρεβενών
1.Αμοιράς Χαράλαμπος ή Κούρτος Έρπαα
2.Αναστασιάδης Ιορδάνης Ερπαα
3.Απανόζ Γιώργης από Ταζλή
4.Απατζόγλου Χατζηχρήσης
5.Αράπογλου Αναστάση Χατζητριανταφυλλίδης από Τέκια ή Τεκέαραν
6.Ασλανίδης Γιάννης από Κιζουλτερέν και ο αδερφός του
7.Ασλανίδης Σάββας από Κιζουλτερέν
8.Βασιλειάδης Σάββας
9.Βελεβές Τριαντάφυλλος
10.Γαραγιουβάν
11.Γαράφιλος ή θεόφιλος Χατζηευσταθιάδης Γαράταγης
12.Γασάπης Χαράλαμπος Τσερτιλή
13.Γελαστόπουλος Απόστολος
14.Γελαστόπουλος Ιωάννης
15.Γελαστόπουλος Λεόντιος
16.Γιακώφ Αγάς Σορχούν
17.Γουτζόγλου Μιχαήλ
18.Γρηγοριάδης Ισαάκ
19.Δεμερτζίδης Χαράλαμπος Κόλοου
20.Δεληγιαννίδης Θεοφάνης του Ευσταθίου Ίσκιλη
21.Δεληγιαννίδης Χαράλαμπος
22.Δημήτογλου
23.Ηλεκίμ Γιώργη Αγάς
24.Ιντοεσούλογλου Κώστας
25.Ιωαννίδης Γεώργιος
26.Ιωαννίδης Μιχαήλ
27.Καγιόγλου Αιμίλιος
28.Καμερίδης Δημήτριος
29.Καπετάν Ισαάκ Αγά
30.Καπετάν Καίσαρας
31.Καρανατίδης Θεόδωρος
32.Καραπαντελίδης Γιάνκος
33.Καρυπίδης Αναστάσης
34.Καρυπίδης Ευστάθιος
35.Κασπίκ Σταύρος
36.Κολετσενίδης Θεόφιλος ή Φικός Αγάς Σορχούν
37.Κολιουνού Παύλος Αγά (Παπαδόπουλος)
38.Κόρ Μιλτίκ
39.Κοτζά Γκιόλ Αγά
40.Κοτόγλου Ιωάννης
41.Κουζλουχτσού Βασίλ Αγά
42.Κουμουλούν Στάθη
43.Κουρτσόγλου Μιχαήλ Έρπαα
44.Κυριλίδης Λάζαρος ή Λαζάραγας Ασαρτσούκ
45.Κωνσταντινίδης Γεώργιος
46.Λεφτέρ Χοτζά Χατζηπικλίκ
47.Μαυρίδης Κων/νος ή Γαράκοτας Γουζουλτερέν
48.Μεγαλομύστακας (Κοτζαπουγιούκ) Γεώργιος
49.Μελίκ Αγάς Τσέρτεγιν
50.Μέρκογλου Παρασκευάς Έρπαα
51.Μουμτζόγλου Πέτρος
52.Μουμτζόγλου Στυλιανός
53.Μουρατίδης Αναστάσιος
54.Μπαϊρακτάριδης Μελέτιος
55.Ναβροζίδης θεόδωρος
56.Παναγιωτίδης Κώστας ή Τσάκαλος Τέβ Κιρίς
61.Παπαδόπουλος ή Κασαπίδης Χαράλαμπος
62.Παπούλ Αγάς
63.Παυλόγλου Ιωάννης Γουζουλτερέν
64.Πετίμηε Φώτης
65.Πιτή Τομήτ Τσέρτι
66.Σαββίδης Περικλής
67.Σαρχοσούν Ισαάκ
68.Σαββίδης Σάββας Έρπαα
69.Τεκτονίδης Αναστάσιος
70.Τελή Σωκράτ Λαδίκ
71.Τοπίδης Αλέξης Χατζηλαζάρ
72.Τοχαλού Ποτός Αγά
73.Τοχαλού Πελιτσάν
74.Τσακίρ Ελευθέριος Γαλλιόν
75.Τσακίρης Μιχαήλ
76.Τσακιρίδης Γεώργιος ή Τσαχίρ Αγάς Κολτσίκ
77.Τσαλικίδης Αναστάσιος ή Καπετάν Τσαλίκ Σαρλή Ταρλά
78.Τσαουσίδης Θεοδόσιος
79.Τσαουσίδης Λεφτέρης
80.Τσαουσίδης Νίκος
81.Τσαουσίδης Μελίκ Σεραφείμ
82.Τσαουσίδης Παύλος ή Παυλή Αγάς Κολέου
83.Τσαουσίδης Σταύρη,Αγάς
84.Τσαχίρ Τελή Μιχάλ
85.Τσενιγάν Απόστολος
86.Τσενίκ Αναστάς
87.Τσεντόγλου Γιωρίκας ή Γιώργη Αγάς και Φώτης Ταγλή
88.Τσερκέζης Γεώργιος
89.Τσερκέζης Θεόδωρος
90.Τσερτιουνού Κωνσταντίν
91.Χατζηπαυλίδης Δημήτριος
92.Χατζηπαυλίδης Θεόφιλος ή Φιλός Αγά
93.Χατζηπαυλίδης Φίλιππος
β) Ιδιαίτεροι λόγοι που ευνόησαν την ανάπτυξη και επέκταση του Αντάρτικου
Ο δυτικός Πόντος έχει υποστεί το σκληρότερο διωγμό. Θυμίζουμε ότι από την Αμισό (Σαμψούντα) έχουν πραγματοποιηθεί εννέα (9) αποστολές μαζικών εκτοπισμών, άλλες τόσες από την Πάφρα, και έξι από το Αλατσάμ. Εξάλλου, η περιοχή της Αμάσειας πλήρωσε βαρύ φόρο αίματος. Από ένα σύνολο 183.000 κατ., οι νεκροί ανέρχονται σε 134.078 άτομα, ποσοστό 73%. Η κατάσταση αυτή επέβαλε την ένοπλη αντίσταση και την αντάρτικη αντίδραση ως άμεση και επιτακτική ανάγκη. Σπουδαιότερα κέντρα αντίστασης: Αμισός, Πάφρα, Οινόη, Θέρμη (Τέρμε), Αμάσεια, Ορντού, Γάγγρα κ.ά.
Στον ανατολικό Πόντο η κατάσταση ήταν ιδιαίτερα επικίνδυνη στην περιοχή της Σάντας, με τα εφτά χωριά της. Η δημιουργία των αντάρτικων σωμάτων προέκυψε από την ανάγκη προστασίας αυτών των χωριών, που τα απειλούσαν και τα εποφθαλμιούσαν τα γειτονικά τουρκικά χωριά.
γ) Σπουδαιότερες μάχες στο δυτικό Πόντο
1) 16/11/1916, όρος Αγιού τεπέ: Ύστερα από σύγκρουση των ανταρτών του Παντέλ Αγά με χιλιάδες Τούρκους στρατιώτες, σκοτώθηκαν 119 στρατιώτες και 8 αξιωματικοί και σώθηκαν χιλιάδες γυναικόπαιδα που συνόδευαν το αντάρτικο σώμα.
2) Το «Αρκάδι του Πόντου»*: Τέλη του 1917, στο σπήλαιο της Παναγίας (νότια της Πάφρας), έχομε το ολοκαύτωμα των υπερασπιστών αυτού του σπηλαίου για την αποτροπή της ομαδικής ατίμωσης των γυναικών. Το «Αρκάδι» της Κρήτης (1866) έχει τη συνέχειά του στον Πόντο, πενήντα, περίπου, χρόνια αργότερα.
3) 7/7/1921: Ο αντάρτης Ιστύλ Αγάς σώζει 6.000 γυναικόπαιδα από τα στίφη του Τοπάλ Οσμάν.
4) 1921-1922: Οι μάχες είναι συνεχείς.
*Το Αρκάδι του Πόντου
ΑΝΑΣΤΑΣΙΑΔΗΣ ΠΑΝΤΕΛΗΣ ή Παντέλ Αγάς
